
Analize Journal of Gender and Feminist Studies رومانی، n. 17 (31)/2022
نوشتۀ ولادیمیر میتییف1
جامعۀ ایران تا پیش از انقلاب اسلامی بخشی از جریان جهانی اندیشهها بود و پدیدآورندگان آن از دستاوردهای اندیشۀ جهانی برای نقد واقعیت آن استفاده میکردند. برای مثال «نظریۀ وابستگیِ» معروف، که جهان را به یک مرکز توسعهیافتۀ صنعتی و یک حاشیۀ استثمارشده تقسیم میکند، برای درک مقالۀ «غربنشینی» جلال آل احمد (1961) بسیار بهکار آمد. مسیر توسعۀ ایران را با غلبه بر عقبماندگی تکنولوژیکی و اقتصادیِ ایجادشده توسط تابعیت شبهاستعماری ترسیم میکند.
به همین ترتیب، موفقیتهای موج دوم فمینیسم (که در دهههای 1960 و 1970 در غرب به اوج خود رسید) مبنای درک رمانی شد که در بستری کاملاً فرهنگی‑ایرانی نوشته شده بود. این رمان سووشون نام داشت و نوشتۀ سیمین دانشور بود.
تا پیش از دانشور، در ایران فقط مردان رمان مینوشتند، بنابراین میتوان دانشور را اولین زن رماننویس ایرانی دانست. این رمان از تکامل شخصی یک زن تحصیلکردۀ ایرانی میگوید که از تبعیت او از هنجارهای اجتماعی و نظم مردسالارانه شروع میشود و تا اعتراض آشکار او به وضعیت موجود ادامه مییابد.این تکامل براساس پویایی اخلاقی درونی قهرمانی اتفاق میافتد که هیچ الگو و پشتوانهای برای رهایی خود ندارد. او خود را از نظم ظالمانه رها میکند و پیشگام جنبش زنان ایران میشود. گرچه در زمان ما جنبش فمینیستی بهطور سنتی قوی است، اما در طول جنگ جهانی دوم، یعنی زمانی که کنش در رمان اتفاق میافتد، بهسختی درحال ظهور بود.
این مقاله درپی آن است که اثبات کند رمان سووشون از موج دوم فمینیسم در غرب الهام گرفته است، همچنین امواج فمینیسم را بررسی میکند، زندگینامۀ سیمین دانشور را ارائه میکند، ارجاعاتی به بخشهایی از رمان دارد و رهایی شخصیت اصلی زری را، که دانشور آشکارا با آن یکی میشود، تحلیل میکند. روش مورد استفاده را خواندن نزدیک مینامند.
این نکته حائز اهمیت است که تکامل معنوی زری در سووشون را عوامل متعددی تعیین میکنند که میتوان به این موارد اشاره کرد:
میل او به امنیت و یکپارچگی خانه و خانواده؛ تضاد میان تحصیلات درجهیک او در مدرسۀ انگلیسی شیراز و فساد و ویرانی ناشی از جنگ و اشغال جنوب ایران بهدست بریتانیا و درنهایت ظهور و سپس افزایش شجاعت زری برای مخالفت با نظم انسانساختهای که در آن او را جنس پستتر معرفی میکند.
این تحول که با پویاییهای درونی صورت میگیرد زری را متوجه این نکته میکند که اگر موضوع مدنظر او صرفاً روابط عمومی باشد، هرچه به آن اهمیت میدهد نابود میشود. او میداند که تا زمانی که جامعه مجبور به این کار نشود به او احترام نمیگذارد. با این حال، مخالفت او با قوانین تحمیلی، یک هوس زودگذر نیست، بلکه احساسی عمیقاً آگاهانه از نیاز به عدالت در جهانی است که درحال فروپاشی است.
سووشون، زمان اشغال ایران (1941)، یعنی دوران تفرقهافکنی در جنوب ایران، را بهتصویر میکشد. برخی برای کسب قدرت درتلاشاند تا با انگلیسیها همکاری کنند، عدهای از شرایط نابسامان جامعه سوءاستفاده میکنند و از قاچاق اسلحه سود میبرند، تعدادی علیه دولت توطئه میکنند و بعضی نیز یا با همهگیری تیفوس مبارزه میکنند و یا بیماران روانی را درمان میکنند. در این میان، زری تلاش میکند تا سرزمینش را بدون جنگ بهدست آورد. تفاوت زری با دیگران در این است که او برای خدمت به زندگی تلاش میکند، درحالیکه دیگران در خدمت قدرت هستند. البته این یکی از نشانههایی است که نشان میدهد سووشون با درک نقش زنان در جامعه و با مفاهیم موج دوم فمینیسم مطابقت دارد.
Continue reading “تأثیر موج دوم فمینیسم در رمان ایرانی سووشون”